Năm 2021, kỷ niệm 100 năm ngày sinh của một bậc thầy mỹ thuật thế giới: danh họa Lê Bá Đảng. Ông sinh ngày 27/6/1921 ở làng Bích La Đông, xã Triệu Đông, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị.
Thời trẻ ông bị Pháp đưa đi làm lính thợ ở châu Âu trong thế chiến thứ hai. Ông đã tham gia đoàn quân chống phát xít, sau đó định cư ở Pháp. Từ một người lao động bình thường, bằng tài năng lớn và khổ công rèn luyện khám phá ông đã trở thành một họa sĩ bậc thầy. Bây giờ thì ông đã đi xa vào cõi vĩnh hằng nhưng cuộc đời và tác phẩm của người họa sĩ thiên tài vẫn sáng bừng trong cõi nhân gian.
Chuyện ông gắn bó với quê hương đất nước thì nhiều, chỉ xin kể một vài sự kiện. Có một bức ảnh quý ghi lại khoảnh khắc lịch sử khi Chủ tịch Hồ Chí Minh sang Pháp dự hội nghị Phông-ten-nơ-bơ-lô (Fontainebleau) trong tình cảnh đất nước dầu sôi lửa bỏng. Người đứng bên phải cạnh Hồ Chủ tịch chính là ông Lê Bá Đảng. Cũng như về sau này, trong chiến tranh vệ quốc sau năm 1954 ông đã có nhiều đóng góp giúp đoàn ngoại giao để dành thắng lợi trong hiệp định Paris 1973. Nói qua như thế để hiểu rằng hễ là người yêu nước thương nòi thì dù cho ở tận chân trời góc bể, trái tim vẫn luôn cùng nhịp đập với đồng bào nước Việt.
Ông đã đi xa trong một hành trình miên viễn, để lại cho đời một tài sản nghệ thuật lớn lao vô giá. Hành trình nghệ thuật của ông là con đường khai sáng những chân trời mới, bắc một nhịp cầu vững chải và ngoạn mục nối liền hai phía Đông - Tây của nhân quần. Ông đã kết hợp nhuần nhị tư duy phương Đông và kỹ thuật phương Tây trong sáng tác của mình, ông đã khai sáng một hướng sáng tác mới được thế giới công nhận mang tên đồ họa Lê Bá Đảng (LeBaDang graphic).
Hiện tượng Lê Bá Đảng chói sáng khiến người ta tìm hiểu, khám phá ông, nhìn nhận và đánh giá ông, người đã khai phá và để đời một thuật ngữ mới trong hội họa hiện đại, đó chính là đồ họa Lê Bá Đảng. Điều này càng có ý nghĩa ngay ở Paris, “kinh đô ánh sáng”, chiếc nôi của những trào lưu, trường phái mới mẻ trong văn học nghệ thuật thế giới phương Tây.
Dấu ấn Lê Bá Đảng vẫn còn đây nơi cố hương Bích La Đông. Làng vẫn còn bốn phòng học được xây dựng bằng tiền dành dụm mà ông đã trao tặng cho con cháu của làng trong những tháng năm quê hương gian khó. Những hòn đá được họa sĩ cho mang về triển lãm ở làng quê chôn nhau cắt rốn vẫn nằm im trong buổi sáng thanh bình, yên ắng trước đình làng. Tâm hồn người nghệ sĩ tài ba như vẫn còn nương náu đâu đây trong gốc cây, phiến đá, sân đình, trong cảnh vật làng quê nơi cố xứ níu kéo những bước chân đi xa rồi vẫn muốn quay về. Đó là tình cảm thiêng liêng và chân thực, sâu nặng và lâu bền với những người đau đáu suốt đời nhớ về cố quận. Ông Lê Văn San, nguyên trưởng thôn Bích La Đông, Triệu Đông, Triệu Phong kể rằng ông Đảng nặng lòng về quê hương bản quán, mỗi lần về thăm đều hỏi han ân cần chuyện làng xóm, chuyện làm ăn của bà con, chuyện học hành của lớp trẻ. Nhiều lần về quê, không giấu xúc động trước tình làng nghĩa xóm, ông đã rưng rung.
Không gian Lê Bá Đảng chất chứa, lắng sâu trong ngôi nhà hương hỏa của ông ở Bích La Đông. Hình ảnh mái ấm gia đình họa sĩ, nơi cất giữ những kỷ vật và kỷ niệm. Mỗi dịp gặp nhau ở nơi chốn này, ai nấy đều nhớ về ông theo cách của mình, cả khi ông đã hóa thành cát bụi. Bà Lê Thị Sửu, em dâu họa sĩ Lê Bá Đảng tuổi gần tám mươi, sức khỏe đã yếu, giọng đầy cảm xúc khi nhắc về người anh đã khuất: “Ông ấy thương em út lắm, nghe gió bão, lũ lụt đều gọi điện về hỏi thăm. Làm được điều gì, ông luôn quan tâm, san sẻ cho em út, cho gia đình, làng nước. Ông sống tình cảm lắm!”
Trong ngôi nhà nơi quê cũ, nhìn đâu cũng thấy đầy ắp một không gian nghệ thuật Lê Bá Đảng. Từ bình phong, cổng nhà cho đến khu vườn như vẫn còn đọng lại ánh mắt và tâm hồn của người nghệ sĩ. Một người đã sống gần trọn đời người ở phương Tây mà vẫn có cách cảm, cách nghĩ của Việt Nam, vẫn nằm lòng âm dương, ngũ hành, vẫn nhớ những điều quê kiểng nhất. Và ông đã tái tạo bằng nghệ thuật, thứ nghệ thuật vừa hiện đại, đa tầng, đa nghĩa lại vừa cụ thể, gần gụi với cảm thức Á Đông. Tất cả những hình ảnh toát lên từ ngôi nhà của ông, từ những bức tranh, những tác phẩm điêu khắc đều mang vẻ bình dị, an nhiên mà vẫn ánh lên sắc thái trí tuệ và sang trọng. Đó chính là cái khác người và hơn người của danh họa Lê Bá Đảng, nó đã chinh phục công chúng phương Tây vốn thiên về kỹ thuật biểu hiện và khán giả phương Đông vốn coi trọng cảm xúc, cốt lõi tâm tình.
Ngoài ngôi nhà hương hỏa ở Bích La Đông, còn có một không gian Lê Bá Đảng cũng rất quan trọng ở Việt Nam, đó là Trung tâm nghệ thuật Lê Bá Đảng ở cố đô Huế, nằm ở 15-Lê Lợi bên bờ sông Hương, con đường đẹp nhất của thành phố Huế. Chính sự ưu ái, quan tâm của xứ Huế đã gặp được tấm lòng ký thác của danh họa đã cho ra đời một địa chỉ nghệ thuật quan trọng bậc nhất khi muốn tìm hiểu và thưởng lãm tác phẩm Lê Bá Đảng. Có thể khẳng định rằng đây là một cơ duyên quý giá trong việc bảo tồn và phát huy tác dụng của nghệ thuật Lê Bá Đảng. Chị Lê Thị Ngọc Viễn, lãnh đạo của Trung tâm nghệ thuật Lê Bá Đảng cho biết trung tâm này ra đời vào năm 2006 sau khi họa sĩ Lê Bá Đảng quyết định tặng toàn bộ tác phẩm của mình cho tỉnh Thừa Thiên Huế. Xứ Huế đã dành một không gian nên thơ và sang trọng để tạo nên một không gian nghệ thuật Lê Bá Đảng có một không hai.
Có thể nói về một số tác phẩm có vẻ giản dị và dễ hiểu nhất của ông, chẳng hạn Lê Bá Đảng quan tâm rất nhiều đến hạt gạo nuôi sống con người trong nền văn minh lúa nước. Nhưng hạt ngọc nhà trời này không chỉ là lương thực nuôi sống con người mà qua cách nhìn đầy sáng tạo của nghệ sĩ nó còn là tổ ấm, là bầu khí quyển, là sự chở che, đùm bọc chúng sinh. Nên người Việt vì vậy không chỉ sống bằng hạt gạo, sống nhờ hạt gạo mà còn sống trong hạt gạo, sống chung với hạt gạo. Tác phẩm điêu khắc nhờ thế trở nên đa nghĩa và thú vị, mở ra những chân trời triết lý vừa thiết thực vừa sâu xa thay vì tả thực đơn thuần.
Thưởng lãm hàng trăm tác phẩm nghệ thuật trong không gian Lê Bá Đảng thật sự là một điều thú vị nhưng cũng không hề đơn giản như lệ thường khi ta đứng trước một nghệ sĩ lớn, hơn nữa đây lại là nghệ thuật tạo hình đa diện, đa sắc mang đầy hơi thở của cuộc sống hiện đại. Tranh, tượng Lê Bá Đảng phong phú về đề tài, chất liệu và thủ pháp thể hiện trong cách nhìn về một không gian ba chiều dù bức tranh được trình bày trên mặt phẳng. Cảm hứng sử thi, cảm hứng đồng quê và cảm hứng triết học thường trở đi trở lại trong nhiều sáng tác của ông, hoặc đan xen, hòa quyện, cộng hưởng với nhau tạo nên nhiều tầng nghĩa, nhiều trường liên tưởng và cảm xúc. Có thể dẫn chứng một số tác phẩm nghệ thuật như: Dấu chân Giao Chỉ với sự tạo hình về bàn chân tổ tiên thời cổ đại trong hành trình nước Việt như một ám dụ về cội nguồn với những họa tiết ngay trên chính bàn chân, trong lòng bàn chân; rồi Đường mòn Hồ Chí Minh, Thời đại Hùng Vương đến Hồ Chí Minh mang hơi thở lịch sử dân tộc từ cổ xưa đến hiện đại như một sự nhận thức bằng mỹ thuật về những chiến công của quân dân ta trong quá trình lịch sử dựng nước và giữ nước; đó có thể là những bức sơn dầu phong cảnh như: Mùa xuân muôn một, Không đề, hay Graphic Lê Bá Đảng bằng chất liệu giấy hoặc Lê Bá Đảng với những người bạn… Ở một bình diện khác lại có những tác phẩm mang những ẩn dụ tư tưởng triết học, nhất là triết học phương Đông như: Tranh để mà tranh, Sưu tập sơn dầu Có có, không không… bảng lảng sâu xa chất thiền và triết lý Lão Trang.
Nhưng dù với đề tài và chất liệu gì thì tác phẩm của ông vẫn thấp thoáng hồn vía quê nhà, vẫn có bóng dáng con người hiện ra. Tác phẩm đem lại hy vọng dù trong những bức họa thể hiện những điều cam go, cay đắng và lo âu nhất của nhân gian. Hướng dẫn viên tiếng Pháp Phạm Quý Hiền Hậu còn cho khách thưởng lãm biết thêm, ông Lê Bá Đảng khởi nghiệp bằng tranh vẽ về mèo câu cá để kiếm sống ở một con phố của thủ đô Paris nước Pháp. Về sau khi đã thành danh với nhiều đề tài, chất liệu khác nhau, ông Đảng vẫn không quên những ngày tháng gian khổ ban đầu và thỉnh thoảng vẫn quay lại với đề tài hội họa: con mèo câu cá. Về chuyện này, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã có cả một bài viết những ngày đầu lối vào mỹ thuật của danh họa Lê Bá Đảng.
Có một điều thú vị trong không gian sang trọng của cố đô Huế mà nhiều người chưa biết đến. Đó là sau khi thành lập Trung tâm nghệ thuật Lê Bá Đảng ở 15-Lê Lợi, Huế đã kiến tạo nên một không gian nhỏ hơn nhìn ra sông Hương để dành riêng cho người nghệ sĩ bậc thầy. Đó là căn phòng, là ngôi nhà của họa sĩ Lê Bá Đảng ở Huế mỗi khi ông về nước viếng thăm và làm việc. Vẫn còn đây những bức ảnh của ông và người vợ Pháp thân yêu; vẫn còn đây chân dung của ông. Ta có thể cảm nhận hơi ấm từ chiếc bàn làm việc của ông, cây bút vẽ của ông và những khát khao sáng tạo mãnh liệt của một con người sống gần một thế kỷ đầy biến động. Tất cả còn in dấu cuộc đời và tài năng của một nghệ sĩ lớn luôn hướng về quê hương bản quán cho đến giây phút cuối đời. Cuộc đời ông xứng đáng để lại cho hậu thế, trước hết là những nghệ sĩ về sau, bài học về tấm lòng yêu nước và bản lĩnh sáng tạo nghệ thuật của một tên tuổi lừng danh từ hai bàn tay trắng.
Lê Bá Đảng đã giã biệt trần gian đi về cõi khác, mọi việc rồi sẽ qua đi như bao cuộc tiễn đưa của hết thảy đời người. Nhưng điều ông để lại thật lớn lao và có ý nghĩa, từ phố xá thị thành cho đến làng quê mộc mạc, như tấm lòng và tác phẩm của ông vẫn ở lại dài lâu trong mỗi cõi người.
(Nguồn: Tạp Chí Cửa Việt)
