Có lẽ, nhắc đến cái tên xụm đu đủ hẳn ai cũng biết đến khi đặt chân lên Lao Bảo, miền tây của Quảng Trị. Đến đây bạn sẽ thưởng thức trọn vẹn nắng gió và món ăn Lào ngay trên đất Việt.
Cách thành phố Đông Hà 80 km về hướng tây, Lao Bảo, một thị trấn nhỏ bên dòng sông Sê Pôn, nửa bên kia sông là đất nước bạn Lào. Vậy nên các tinh hoa văn hoá, ẩm thực của người Việt - Lào hoà vào nhau như dòng chảy của Sê Pôn. Từ đó, Lao Bảo dần được mệnh danh là xứ sở ẩm thực Lào ở Quảng Trị. Thật không quá khó khi bạn đến ngay thị trấn, quán ăn ẩm thực Lào bán nhan nhãn đầy đường. Nói đến ẩm thực Lào, bạn sẽ được thưởng thức các món đồ nướng như thịt bò, gà Lào nướng, lạp bò... Và nổi bật là món xụm đu đủ cay.
Chọn ngay quán Lào Food ở trung tâm thị trấn để thưởng thức món xụm. Đây là một trong những quán ăn ẩm thực Lào nổi tiếng ở nơi này. Vừa đến quán, cái mùi quyến rũ thơm lừng của đồ nướng và vị mắm nồng nàn đã khiến dạ dày tôi cồn cào. Món xụm không biết có từ bao giờ nhưng đã hiển hiện ở Lao Bảo từ khá lâu, trở thành món "để khoe" của xứ này.
Đối với món xụm Lào, có một điểm khác biệt là xụm không dùng tay bóp như các món gỏi ở Việt Nam. Đặc trưng chính của xụm là sử dụng cối chày bằng đồng để đâm. Nguyên liệu của xụm gồm đu đủ, chanh, ớt, tỏi, cà chua, cà và mắm Lào. Mắm chủ yếu các loại mắm cá đồng, có hương vị thơm, nồng rất riêng, nên ai đã từng thưởng thức xụm Lào đều không tìm được hương vị ở nơi khác.
Món xụm không bao giờ làm sẵn, mà khi có khách đến họ mới bắt đầu làm. Chế biến xụm cũng khá đơn giản, nhưng đòi hỏi phải đúng kỹ năng, họ cho hết các gia vị tỏi, ớt vào cối đâm trước. Sau đó cho đu đủ, cà chua, cà, mắm vào tiếp tục đâm. Có lẽ, bí quyết để có một dĩa xụm ngon thì tuỳ thuộc vào tay người làm, lực đâm phải thật đều đặn và không quá mạnh tay. Như vậy, sợi xụm vừa thấm, lại vừa giòn. Để món xụm thêm phần hấp dẫn, chúng sẽ được ăn kèm thêm dĩa rau sống. Rau sống chủ yếu các loại rau như bắp cải, quả keo, dưa leo, lá lốt... Những loại lá này với mùi vị đậm, thanh pha lẫn chút the the của keo rừng.
Kể đến xụm đu đủ, chúng tôi không quên nhắc về món xôi. Không hẳn là món xôi bình thường, mà chúng được nấu từ nếp của bản người Lào. Đây là loại nếp hạt dài, đều. Khi được nấu chín vị xôi ngọt, dẻo dai, chấm cùng mắm trong xụm rất tuyệt vời. Đối với những người ăn xụm lần đầu, điều họ cảm nhận được là vị cay ập vào miệng, nước bọt trào ra bởi vị chua ngọt của chanh, gia vị và vầng tai bắt thấy... ngứa chi chít bởi độ cay của ớt bản. Nhưng khi ăn đến miếng thứ hai, quen vị ai nấy đều nức nở khen mùi đậm đà của mắm Lào.
Không như ở nước khác, các món ăn đặc sản được trưng bày phải đẹp mắt mới thu hút thực khách. Nhưng món ăn ẩm thực Lào, họ chủ yếu chú trọng đến hương vị cay, đậm đà. Bởi vậy, thưởng thức món cay ở xứ lạnh là điều quá lẽ thường, nhưng thưởng thức món xụm cày lè với cái thời tiết nắng, gió Lào hẳn là điều rất thú vị.
Trong xụm có rất nhiều gia vị thật phong phú, như sự đa sắc của văn hoá Lào. Bởi vậy món xụm hội tụ đủ hương vị cay nồng, vị chua ngọt và giòn tan của sợi đu đủ. Cái hương vị đậm đà của mắm đã làm các món đồ nướng khác vốn dĩ khô, khó nuốt đã trở thành một món ăn hấp dẫn và lạ thường.
Với tất cả những dư vị đó, những ai đến Lao Bảo đều vướng vít với món ăn "du nhập" này. Và khi rời đi, ít nhiều cái cay, cái nồng ấy đã "lưu trú" trong hành trình miền tây Quảng Trị.
