Chế Lan Viên là nhà thơ lớn trên bầu trời thi ca Việt Nam hiện đại, nhưng mảnh đất ân nghĩa Quảng Trị đã nuôi dưỡng ươm mầm tài năng thi sĩ của ông.
Chế Lan Viên bắt đầu làm thơ từ năm 12 -13 tuổi và sớm nổi danh với tập thơ Điêu tàn, khi mới tròn 17 tuổi. Sau nửa thế kỷ sáng tác, ông để lại một di sản đồ sộ, phong phú về thể loại, đa dạng và thống nhất trong một phong cách độc đáo “Từ thung lũng đau thương ra cánh đồng vui”, “Từ chân trời của một người đến chân trời của tất cả”. Đường thơ của ông trải dài theo lịch sử thăng trầm của dân tộc trước và sau Cách mạng tháng Tám, trong hai cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại và hòa bình lập lại. Ông luôn sống hết mình với thời đại, trăn trở, thao thiết với sứ mạng thơ và nhà thơ.
Đối với quê hương Quảng Trị, Chế Lan Viên đã để lại nhiều dấu ấn cuộc đời và văn chương sâu nặng. Sau Cách mạng tháng Tám, Chế Lan Viên đã tham gia Ủy viên Ban Chấp hành Đoàn xây dựng, tổ chức văn hóa Trung Bộ do các nhà lãnh đạo Nguyễn Chí Thanh, Tố Hữu thành lập. Chế Lan Viên sớm nộp bản thảo cuốn sách “Thiên chúa và Tổ quốc”, được Việt Minh Trung Bộ đánh giá cao, được Tổng bộ Việt Minh thưởng 2.000 đồng. Chế Lan Viên đã ra Đông Hà, Quảng Trị đưa cho mẹ nửa số tiền thưởng quý giá ấy cùng 10 cây cam mua từ Huế về và dặn mẹ: “Mẹ chăm vườn mai sau đánh xong Tây, con về nhà thì có cam ăn”. Năm 1947 tại Huế, quân Pháp bị bao vây ở nội thành được tăng viện quân đã nổi lên đánh chiếm, khiến mặt trận Huế vỡ. Quân Pháp từ Huế tràn ra và từ biên giới Lào theo Quốc lộ 9 tràn về đã chiếm Cam Lộ, Đông Hà - nơi gia đình Chế Lan Viên từ Bình Định trở về quê đang sống trong gian khó. Lúc này Chế Lan Viên cùng nhiều văn nghệ sĩ Huế được tổ chức cho chuyến ra Hà Tĩnh, Nghệ An. Qua Đông Hà, lòng ông quặn thắt khi nghe tiếng đại bác, moọc chê bắn phá inh ỏi. Tại Vinh, ngày 17/3/1947, ông đã viết những dòng khắc khoải nhớ về mẹ cha trong vùng giặc chiếm: “Cha mẹ ta chạy về đâu? Nhất là cha ta, mỗi lần lại hốt hoảng. Tội biết mấy, hở trời…Hình ảnh của mẹ cha ta lẫn vào hình ảnh của dân tộc, đất nước. Bao giờ ngày độc lập đến cho những cuộc đời tăm tối của bao bà mẹ Việt Nam hửng lên một chút vui mừng mà họ mong đợi xưa nay trong bụi cát rơm rạ…”.
Năm 1949, Chế Lan Viên đi công tác vào Bình Trị Thiên lần thứ nhất vừa để giúp củng cố các nhóm văn nghệ kháng chiến ở đây, vừa để thâm nhập thực tế. Trong năm này, nhóm văn nghệ Nguồn Hàn đã ra đời ở chiến khu Ba Lòng, quy tụ những cây bút, những nhà thơ, nhà văn nổi tiếng như Lưu Trọng Lư, Hồng Chương, Trường Sinh (Thiếu tướng Lê Chưởng, Chính ủy Trung đoàn 95), Dương Tường, Lương An, Vĩnh Mai, Lê Tri Kỷ, Nguyễn Khắc Thứ, Tấn Hoài… Nhóm Nguồn Hàn đã góp phần khai sinh cả một dòng thi ca kháng chiến chân chất mà hào hùng ở Quảng Trị, làm phong phú hoạt động văn nghệ kháng chiến…Nhà thơ Chế Lan Viên đã có những đóng góp quan trọng trong giúp đỡ cho sự phát triển của nhóm. Đặc biệt, chuyến đi này đã đánh dấu một mốc son “đỏ chói hồn” trong đời Chế Lan Viên. Ông được kết nạp Đảng tại Ba Lòng. Trước đó, sau Cách mạng tháng Tám thành công, Chế Lan Viên được tổ chức vận động vào Đảng nhưng ông băn khoăn, ngại ngần và từ chối, vì nghỉ mình chưa góp được công sức gì cho Đảng, xin vào Đảng lúc này là xu thời, cơ hội. Năm 1949, ở chiến khu Ba Lòng, theo đề nghị của Chế Lan Viên, ông Trần Trọng Tân, Bí thư Tỉnh ủy Quảng Trị, người bạn cùng quê với Chế Lan Viên đã đưa Chế Lan Viên đến dự cuộc họp chi bộ của đơn vị chuẩn bị đánh đồn Tà Cơn, Hướng Hóa. Chế Lan Viên chứng kiến cảnh đảng viên giành nhau xung phong ôm bộc phá mở đột phá khẩu, phải giải quyết bằng bốc thăm mới chọn được 3 người. Đánh đồn, chết 1 còn 2. Sau khi dự lễ chôn cất liệt sĩ, Chế Lan Viên đã xin được vào Đảng, để bổ sung cho đồng chí mới hy sinh. Tại lễ kết nạp Đảng, nhà thơ mặc bộ áo cánh nâu, “con mặc áo nâu sồng xưa mẹ mặc”, nghẹn ngào ôm lá cờ Đảng. Từ sự kiện này, Chế Lan Viên đã sáng tác bài thơ nổi tiếng “Kết nạp Đảng trên quê mẹ’. Hơn 65 năm qua, bài thơ “Kết nạp Đảng trên quê mẹ’ của Chế Lan Viên được đánh giá là một trong những bài thơ hay nhất, xúc động nhất viết về Đảng, điểm độc đáo là thể hiện được sự “thống nhất Đảng với quê sinh, thống nhất Đảng với người mẹ đã sinh ra mình”.
Năm 1952, Chế Lan viên được Chi hội Văn nghệ kháng chiến khu Bốn cử vào giúp đỡ phong trào văn nghệ Bình Trị Thiên. Đây là chuyến công tác của Chế Lan Viên vào Bình Trị Thiên lần thứ hai. Chế Lan Viên đã vào Thừa Thiên-Huế bàn bạc với lãnh đạo tỉnh và văn nghệ sĩ Thừa Thiên, sau đó ra Quảng Trị nhờ Phân khu bộ (đóng ở Nà Nẫm, Ba Lòng), Tỉnh ủy và UBND tỉnh Quảng Trị để tổ chức một cuộc hội nghị chung của văn nghệ ba tỉnh tại thôn Phương An, vùng Cùa, Cam Lộ ngày 3/9/1952. Chế Lan Viên đã trình bày bản báo cáo chung. Dọc đường kháng chiến, khi đi trên đỉnh Trường Sơn nhìn về vùng đồng bằng Quảng Trị, ông không nguôi nhớ mẹ: Mẹ ở dưới thành phố đó/Lô cốt ngời vôi mái đồn máu đỏ/Con đi đây trên chót vót đỉnh rừng/Nghĩ tới mẹ nhiều, nước mắt rưng rưng (Gửi mẹ trong vùng giặc chiếm). Năm 1972, Quảng Trị giải phóng, Chế Lan Viên về thăm quê mẹ, nhưng ông không thể đến viếng mẹ ông được do đường vào đầy mìn, vườn mẹ tại làng An Xuân, Cam An, Cam Lộ dù đã bị chiến tranh tàn phá nhưng hình ảnh thân thương cứ xuất hiện trở đi trở lại trong thơ ông như một nỗi hoài hương day dứt: “Vườn mẹ xe ủi sạch/Lối về bom với mìn/Đứng xa nhìn kỷ niệm/ Ban mai sao hoàng hôn”, hoặc: “Canh cá tràu mẹ thường hay nấu khế/ Khế trong vườn thêm một tí rau thơm/Ừ, thế đó mà một đời xa cách mẹ/ Ba mươi năm trở lại nhà, nước mắt xuống mâm cơm” (Canh cá tràu).
Trong ký ức của người Quảng Trị cũng như của Chế Lan Viên, gió Lào đồng nghĩa với cái đói, cái nghèo, gian truân, vất vả. Ông viết: “Cha mẹ tôi sinh ra và lớn lên trong gió Lào và khoai sắn Bình Trị Thiên”. Trong thơ ông, ngọn gió Lào cứ chực sẵn bủa vây, ám ảnh: “Quảng Trị vốn là quê mẹ/Gió Lào râm ran” (Gửi trạng Thông họ Hoàng); “Ôi gió Lào ơi!Ngươi đừng thổi nữa/Những ruộng đói mùa, những đồng đói cỏ/Những đồi sim không đủ quả nuôi người”; “Chỉ tiếng gió mù trời chen tiếng súng”, “Những đồi tranh ăn độc gió Lào” (Kết nạp Đảng trên quê mẹ).
Nhằm tôn vinh công lao của nhà thơ với nền văn học, văn hóa của đất nước và quê hương, năm 2013, UBND tỉnh Quảng Trị đã ban hành Quy chế Giải thưởng Văn học nghệ thuật Chế Lan Viên, 5 năm trao giải một lần. Nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh Chế Lan Viên, UBND tỉnh Quảng Trị sẽ trao Giải thưởng Văn học nghệ thuật Chế Lan Viên lần thứ II.
Chế Lan Viên không còn nữa nhưng sự nghiệp của anh, văn thơ và con người anh mãi mãi là một trong những đỉnh cao trong nền văn hóa dân tộc thời đại Hồ Chí Minh. Hơn 30 năm đã trôi qua, Chế Lan Viên không một ngày vắng mặt - anh vẫn luôn ở bên cạnh chúng ta. Ảnh hưởng của anh rất rộng. Từ trường của anh rất mạnh. Mạnh và rộng đến mức trở thành thách thức. Đúng như nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam viết: “Chế Lan Viên như biển. Yêu anh, học tập anh ta cứ việc ra khơi; nhưng phải biết cách trở lại bờ”, “Đa thanh hiến đạt Chế Lan Viên” - Tài năng thơ và mùa thơ vĩnh cửu!
(Nguồn: Báo Quảng Trị)
