Trong chuyến trở về Việt Nam gần đây, Tiến sĩ Amandine Dabat - hậu duệ đời thứ 5 của Vua Hàm Nghi thăm di tích lịch sử quốc gia Thành Tân Sở; dâng hương, dâng hoa tại Đền thờ vua Hàm Nghi và các tướng sĩ Cần Vương tại xã Cam Chính, huyện Cam Lộ (Quảng Trị).
Trước đó, nữ trí thức trẻ người Pháp này cũng có chuỗi hoạt động giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp và di sản nghệ thuật của Vua Hàm Nghi tại TP. Huế. Bà gây ấn tượng bởi thân phận đặc biệt của mình cùng những hiểu biết sâu sắc về Vua Hàm Nghi - một vị vua yêu nước, một nghệ sĩ tài hoa về vẽ tranh, nặn tượng, nhiếp ảnh.
Tự hào mang dòng máu vị vua yêu nước
Tiến sĩ Amandine Dabat (sinh năm 1987), ở Paris, là chắt gái của công chúa Như Lý (con gái thứ 2 của Vua Hàm Nghi). Bà là Tiến sĩ Lịch sử nghệ thuật, Đại học Sorbonne; Thạc sĩ Việt Nam học, Đại học Paris Diderot. Năm 2015, Amandine Dabat bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Pháp với đề tài về cuộc đời chính bậc tiền nhân của mình “Hàm Nghi - vị Hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger”.
Nữ trí thức trẻ có gương mặt thanh tú, phong cách ứng xử tinh tế và diễn ngôn lưu loát. Amandine Dabat từng nhiều lần về Việt Nam. Đến di tích lịch sử quốc gia Thành Tân Sở; dâng hương, dâng hoa tại Đền thờ Vua Hàm Nghi và các tướng sĩ Cần Vương, bà xúc động, cảm thấy vinh dự, tự hào khi được đặt chân đến nơi mà bậc tiền nhân của mình từng lưu trú và lựa chọn làm kinh đô kháng chiến.
Tại đây, Tiến sĩ Amandine Dabat cho biết, trong di chúc, Vua Hàm Nghi có di nguyện khi mất được chôn cất tại quê nhà, bên cạnh mộ vua cha. Tuy nhiên, khi ông qua đời vào năm 1944, thời điểm bấy giờ, Việt Nam đang chiến tranh giành độc lập dân tộc nên di nguyện ấy không thực hiện được. Sau đó, các thế hệ con cháu mong muốn để mộ của nhà vua ở Pháp để được gần gũi, tưởng niệm.
“Tuy nhiên, tôi và thế hệ trẻ sau này muốn tôn trọng nguyện vọng cuối cùng của nhà vua là đưa di hài của ông trở về quê hương. Chúng tôi đang chờ đến thời điểm thích hợp để thực hiện di nguyện này của ông”, Amandine Dabat nói.
Bà cũng hứa tặng một kỷ vật quý giá mà nhà vua từng sử dụng khi ở Algérie, đó là ống điếu hút thuốc được gia đình lưu giữ qua nhiều thế hệ cho Đền thờ Vua Hàm Nghi và các tướng sĩ Cần Vương khi bà trở lại Việt Nam trong thời gian tới.
Trước khi đến Quảng Trị, Tiến sĩ Amandine Dabat là diễn giả giới thiệu về “Cuộc đời và nghệ thuật của Vua Hàm Nghi” tại di tích Nhà hát Duyệt Thị Đường (khu di sản Hoàng Cung Huế). Bà đã chia sẻ nhiều thông tin, tài liệu quan trọng về những tháng ngày bị lưu đày ở Algérie của Vua Hàm Nghi, công bố những bức thư của cựu hoàng gửi cho chính quyền Pháp và bạn bè của ông.
Qua đó, những người tham dự có thể hiểu thêm về cuộc sống, nỗi niềm của Vua Hàm Nghi ở xứ người. Amandine Dabat cũng chia sẻ quá trình Vua Hàm Nghi đến với nghệ thuật; giới thiệu, phân tích thế giới nghệ thuật của ông thông qua tranh và tượng.
Theo Amandine Dabat, bị quản thúc trong cuộc sống, Vua Hàm Nghi tìm đến với sự tự do trong sáng tạo, thể hiện nỗi niềm cô đơn và hoài nhớ quê hương. Hình ảnh vị vua yêu nước trẻ tuổi có số phận đặc biệt từ hơn một trăm năm trước như sống lại trong mỗi ánh mắt, cử chỉ, giọng điệu của Amandine Dabat.
Mọi người bắt gặp phía trong hình hài rất Pháp của nữ trí thức này là một tâm hồn rất Việt, với tinh thần tự tôn về tổ tiên và tình yêu cháy bỏng đối với di sản yêu nước và nghệ thuật mà cụ tổ là cựu hoàng đế Hàm Nghi để lại. Amandine Dabat nói rằng, bà càng nghiên cứu kho sử liệu gia đình thì càng tự hào vì trong mình có dòng máu của vị vua người Việt Nam yêu nước, một nghệ sĩ có cuộc đời đặc biệt.
Thêm góc nhìn mới về Vua Hàm Nghi
Tháng 6/2022, tại Bảo tàng Nghệ thuật châu Á ở thành phố Nice (Pháp) đã diễn ra cuộc triển lãm “Nghệ thuật lưu đày - Hàm Nghi, Hoàng tử An Nam” thu hút hàng chục ngàn lượt người tham gia. Triển lãm trưng bày khoảng 150 tác phẩm nghệ thuật và vật dụng cá nhân của Vua Hàm Nghi như những bản thảo viết tay, tranh sơn dầu, tranh màu nước, những bức tượng điêu khắc bằng chất liệu đồng, gỗ, những kỷ vật, thư từ, hình ảnh gắn bó với cuộc đời lưu đày của ông.
Từ đây, hình ảnh Vua Hàm Nghi - một vị vua yêu nước phải sống cuộc đời lưu vong - còn được nhiều người người biết đến là một nghệ sĩ tài hoa về vẽ tranh, nặn tượng, nhiếp ảnh. Các tác phẩm của ông thể hiện được bản lĩnh tâm hồn, nhân cách Việt khi bị lưu đày ở xứ người. Trong đó, tài sản vua để lại quý giá nhất là tranh.
Vua Hàm Nghi (1871-1944) tên thật Nguyễn Phúc Ưng Lịch, là vị hoàng đế thứ 8 của triều Nguyễn nhưng chỉ trị vì được 1 năm (1884-1885). Sau khi phất cờ khởi nghĩa Cần Vương chống lại việc thành lập chính quyền bảo hộ của Pháp ở Đông Dương, ông bị thực dân Pháp bắt và đày sang Algérie năm 1889, khi ông mới 18 tuổi. Năm 1904, vua Hàm Nghi kết hôn với bà Marcelle Laloe (1884-1974), con gái của Chánh án tòa Thượng thẩm tại Algérie, sinh hạ 3 người con gồm: công chúa Như Mai (1905-1999); công chúa Như Lý (1908-2005) và hoàng tử Minh Đức (1910-1990).
Chịu ảnh hưởng của trường phái ấn tượng và hậu ấn tượng của châu Âu, tranh của Vua Hàm Nghi chủ yếu vẽ bằng màu nước và sơn dầu, mô tả thiên nhiên, cảnh vật, dùng bút pháp phương Tây nhưng hòa quyện tinh thần văn hóa phương Đông, gắn bó với quê hương qua những hình ảnh thân thuộc như cánh đồng, cây cối, hoa trái, cánh cò cánh vạc vào buổi hoàng hôn…
Thông qua những tác phẩm vẽ về thiên nhiên, cảnh vật, nhà vua thể hiện nỗi niềm hoài nhớ cố hương. Tiến sĩ Amandine Dabat khẳng định: “Từ trước tới nay, Vua Hàm Nghi chỉ được coi như một nhà chính trị trong suốt thời gian ông còn sống và có thể luôn mang trong lòng sự phản kháng nước Pháp.
Nhưng qua nghiên cứu, tôi phát hiện trong suốt quãng đời lưu vong với danh phận chính khách, ông đã dành phần lớn cuộc đời lưu đày của mình để hướng về nghệ thuật và thực sự trở thành một nghệ sĩ sáng tạo. Tôi muốn giới thiệu tới công chúng, kể cả người Pháp và Việt Nam, một cái nhìn khá trọn vẹn về cuộc đời Vua Hàm Nghi, một vị vua yêu nước bị lưu đày nhưng mang tâm hồn của một nghệ sĩ”.
Trả lời phỏng vấn tạp chí Người đô thị vào ngày 19/6/2022 nhân triển lãm “Nghệ thuật lưu đày - Hàm Nghi, Hoàng tử An Nam”, Tiến sĩ Amandine Dabat cho biết: “Trong lịch sử nghệ thuật, mỹ thuật của Việt Nam, Hàm Nghi không phải là nghệ sĩ được biết đến rộng rãi, do thực tế ông bị lưu đày và không bao giờ có cơ hội trở lại Việt Nam.
Nhưng ông lại chính là nghệ sĩ hiện đại đầu tiên người Việt Nam vì ông đã học về hội họa (Fine Arts) từ năm 1889, một thập kỷ trước khi ông Lê Văn Miến (1873-1943) được coi là họa sĩ đầu tiên của Việt Nam, từng theo học Fine Arts tại Paris. Tử Xuân hay Hàm Nghi cần được đặt vào đúng vị trí trong lịch sử hội họa Việt Nam. Ông xứng đáng được như vậy”.
Amandine Dabat từng nghiên cứu về tiên đế của mình rất kỹ để làm luận án tiến sĩ và xuất bản sách về cuộc đời làm nghệ thuật của Vua Hàm Nghi. Bà đã cung cấp và bổ sung nhiều thông tin riêng tư và thú vị về cuộc đời của cựu hoàng Hàm Nghi trong thời gian lưu đày ở Algérie, góp phần làm phong phú cho nguồn tư liệu lịch sử về vị vua thứ 8 của triều Nguyễn.
Quá trình sưu tầm, nghiên cứu tìm hiểu về Vua Hàm Nghi với vai trò một nghệ sĩ do Amandine Dabat thực hiện hơn 10 năm qua, ngoài luận văn tiến sĩ, vào năm 2019, bà xuất bản cuốn sách Hàm Nghi - Empereur en exil, artiste à Alger (Hàm Nghi - vị hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger).
Hiện quyển sách này đang được dịch sang tiếng Việt và sẽ xuất bản tại Việt Nam trong thời gian tới để giới thiệu rộng rãi với bạn đọc Việt Nam về cuộc đời Vua Hàm Nghi trong thời kỳ lưu vong đã sống thế nào, trở thành nghệ sĩ và tạo ra những tác phẩm nghệ thuật ra sao.
Bên cạnh chia sẻ thông tin, hậu duệ đời thứ 5 của Vua Hàm Nghi - Tiến sĩ Amandine Dabat đã, đang và sẽ hợp tác chặt chẽ với các đơn vị liên quan ở Việt Nam trong việc chia sẻ những dữ liệu gốc, đưa các di vật của Vua Hàm Nghi về nước nhằm làm sáng tỏ cuộc đời, sự nghiệp nghệ thuật và những nỗi niềm của vị vua yêu nước đến với hậu thế.
(Nguồn: Báo Quảng Trị)
