Nhà văn Xuân Đức là một tiểu thuyết gia, kịch tác gia nổi tiếng của nền văn học Việt Nam đương đại. Sự ra đi đột ngột của nhà văn, một người con Quảng Trị tài danh đã khiến gia đình, bạn bè văn giới, độc giả bàng hoàng, tiếc thương. Nhà văn Xuân Đức để lại một gia tài đồ sộ, rất đa dạng và phong phú, với hàng trăm kịch bản sân khấu, kịch bản phim, tiểu thuyết, truyện ngắn, tạp văn và trường ca, thơ, ghi chép, phóng sự,... Ở địa hạt nào Xuân Đức cũng gặt hái được nhiều thành công, đặc biệt kịch bản sân khấu và tiểu thuyết.
Xuân Đức sinh ra và lớn lên tại miền “cửa gió” Vĩnh Linh - tuyến lửa Quảng Trị anh hùng trong đánh giặc ngoại xâm, cần cù trong lao động và giàu nặng nghĩa tình... Cả cuộc đời gắn bó máu thịt với Vĩnh Linh - Quảng Trị, vì thế địa danh này đã trở thành nguồn sữa ngọt ngào dưỡng nuôi, hun đúc tâm hồn, tạo nên nguồn cảm hứng dạt dào, vô tận trong sáng tác của Xuân Đức. Trong Mảnh làng trong tôi, nhà văn Xuân Đức đã kể lại rằng: Có một bạn văn đã hỏi: “Tại sao anh cứ bám mãi vào cái làng xưa của anh thế? Có gì chỗ đó mà viết mãi?”. Tôi trả lời: “Có thể trả lời bạn thật dài dòng, cũng có thể trả lời ngắn gọn. Dài dòng là những chuyện trên dưới nghìn trang, ngắn gọn là: chỗ đó có tôi”. Có một điều là những con sông quê như Cánh Hòm, Hiếu Giang, Thạch Hãn, đặc biệt con sông Bến Hải - Hiền Lương đã trở thành một biểu tượng nghệ thuật độc đáo, xuất hiện dày đặc, tạo nên nét riêng trong văn của Xuân Đức: “Đọc hàng trăm tác phẩm lớn nhỏ từ thơ ca đến kịch, đến tiểu thuyết,… của nhà văn trong gần 40 năm nặng nợ với văn chương, người ta đều thấy phảng phất bóng dáng của con sông này với ngai ngái phù sa nước bạc, với nằng nặng mồ hôi cực nhọc của người dân Quảng Trị, kể cả máu tanh của một thời đôi miền chia cắt, lửa khói”(Đinh Như Hoan).
Cả đời và sự nghiệp của Xuân Đức gắn bó với quê hương Bến Hải. Tác phẩm của Xuân Đức hơn 80% đều lấy chất liệu từ đời sống con người Vĩnh Linh, Quảng Trị: “Dường như anh phải quay quắt với mảnh đất này mới sáng tác được như thế. Quảng Trị mang ơn anh Xuân Đức, bởi nhờ những sáng tác của anh mà mảnh đất và con người Quảng Trị được biết đến cặn kẽ, chân thực như thế” (Nguyên Khánh).
Xuân Đức chính thức bước vào làng văn với tiểu thuyết đầu tay Cửa gió. Cuốn tiểu thuyết này, nhà văn Xuân Đức đã dành cả khối óc, trái tim, tình cảm nhất để viết dành tặng đất mẹ lũy thép, lũy hoa Vĩnh Linh-mảnh đất và con người một thời đã từng dưỡng nuôi, chở che trong những năm tháng Xuân Đức tham gia chiến đấu. Nhà văn Xuân Đức đã hơn một lần bộc lộ tình cảm chân thành ấy rằng: “Tôi vô cùng biết ơn mảnh đất và con người cùng tất cả những năm tháng ấy của quê hương Vĩnh Linh-Bến Hải, nơi nuôi tôi bằng dòng sữa ngọt ngào và cả những dòng máu mặn xót,… Những gì tôi ghi lại được trong câu chuyện này là những điều không bao giờ phai nhạt trong ký ức tôi”. Có một điều đặc biệt, từ trước đến nay chưa có trong tiền lệ trao giải thưởng khi tác phẩm mới chỉ có một tập. Vậy nhưng, cuốn tiểu thuyết Cửa gió của Xuân Đức vừa mới ra mắt độc giả tập 1 đã được trao Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1982. Thiết nghĩ, tác phẩm có sự đặc biệt ấy bởi vì tác giả viết hay đến từng con chữ, mới mẻ trong việc khắc họa tính cách nhân vật, độc đáo ở tính đối thoại, miêu tả... Đúng như Tôn Phương Lan nhận xét, đánh giá tác phẩm rất cao về sự chiếm lĩnh, phản ánh hiện thực chiến tranh và người lính, trong cách xây dựng hệ thống nhân vật, tình tiết, ngôn ngữ,...: “Cửa gió đem đến người đọc một bức tranh khái quát sâu rộng qua đặc trưng của thể loại, để cùng với những sáng tác trước đó làm sống lại hiện thực độc đáo của chiến tranh cách mạng ở nơi đối đầu với lịch sử”.
Trên đà thành công đó, năm 1983 Xuân Đức trình làng cuốn tiểu thuyết hình sự Người không mang họ. Ngay khi mới xuất bản, tác phẩm đã tạo nên một cơn sốt, với con số xuất bản kỷ lục lần đầu là ba vạn bản, rồi mười vạn bản. Cuốn tiểu thuyết sau đó được đạo diễn nổi tiếng Long Vân chuyển thể, dựng thành bộ phim nhựa cùng tên năm 1990, và chỉ đạo diễn viên Lý Hùng thủ vai tướng cướp Trương Sỏi. Người không mang họ đã và đang khiến người đọc, khán giả ngưỡng mộ, mê mẩn, tò mò, “truy xét” gần bốn mươi năm nay về số phận thực hư của các nhân vật trong tác phẩm, đặc biệt là nhân vật Khánh Hòa - nữ chiến sĩ An ninh Công an Đông Hà sắc sảo, giàu nội tâm và nhân vật Trương Sỏi một cái tên ấn tượng, đầy bí ẩn. Nhà văn Xuân Đức cũng đã có lần nói rằng: “Tiểu thuyết là hư cấu nhưng nhân vật chính có một phần từ nguyên mẫu khiến nhiều người vẫn lầm tưởng cuộc đời của Trương Sỏi là thực. Ban đầu chỉ lấy câu chuyện phá án làm cái cớ, còn hạt nhân vẫn nói đến Trương Sỏi, một thân phận, tâm thế day dứt, khắc khoải đặt vào hoàn cảnh trớ trêu trong một giai đoạn lịch sử khiến nhân vật mang “tầm” khác hẳn” (Bảo Hà). Người không mang họ xứng đáng đoạt được Giải thưởng Văn học viết về An ninh Tổ quốc của Hội Nhà văn-Bộ Nội vụ. Tâm nguyện của Xuân Đức, cuốn tiểu thuyết Người không mang họ được dịch để đến được với các bạn đọc trên thế giới. Tâm nguyện này kéo dài mãi đến tháng 6/2020, khi vừa mới dịch xong và đang trong giai đoạn được biên tập, chưa kịp xuất bản ở nước ngoài, thì nhà văn Xuân Đức ra đi vĩnh viễn. Giải thưởng không chỉ là sự ghi nhận tài năng sáng tạo, tinh thần trách nhiệm, trái tim nhân ái của tác giả, mà còn là sự khích lệ, động viên nhà văn Xuân Đức tiếp tục cày ải trên cách đồng ruộng chữ, để rồi tiếp tục ra mắt độc giả một số tiểu thuyết như Những mảnh làng (1983) Tượng đồng đen một chân (1984), Hồ sơ một con người (1986), Bến đò xưa lặng lẽ (2004), Kẻ song sinh (2009),...
Đặc biệt trong các tác phẩm này, cuốn tiểu thuyết Bến đò xưa lặng lẽ đã đoạt giải A cuộc thi tiểu thuyết của Hội Nhà văn Việt Nam 2002 - 2004. Tác phẩm đã được chuyển thể thành bộ phim truyền hình cùng tên do chính nhà văn Xuân Đức viết kịch bản và đạo diễn Trần Vịnh thực hiện trong hai năm và được phát sóng trên kênh HTV9 từ ngày 1/12/2009. Tác phẩm vừa mới ra đời đã gây chú ý, quan tâm của độc giả, giới nghiên cứu văn học. Có những ý kiến, đánh giá khác nhau, tạo nên làn sóng trong đời sống văn học lúc bấy giờ. Ngày 5/8/2008, Hội Nhà văn và lớp Lý luận - Phê bình Văn học khóa 2 đã tổ chức Hội thảo tiểu thuyết Bến đò xưa lặng lẽ nhằm đặt ra, giải quyết, làm sáng tỏ nhiều vấn đề liên quan đến nội dung và nghệ thuật của tác phẩm như vấn đề phản ánh, cách nhìn của tác giả về hiện thực chiến tranh; về phẩm chất, đạo đức của con người trong và sau cuộc chiến; về phương thức biểu hiện nghệ thuật của tác phẩm,... Nhìn chung, các bài tiểu luận tham gia hội thảo cũng như một số tiểu luận khác của một số nhà nghiên cứu đều đánh giá cao về nội dung và giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Lê Thanh Nghị đã nhận định rất chính xác, khi cho rằng: Bến đò xưa lặng lẽ là “cuốn sách thành công nhất trong số nhiều tác phẩm viết về chiến tranh của Xuân Đức, cũng là tác phẩm xuất sắc viết một cách xúc động, đậm tính nhân văn của văn học thời hậu chiến”.
Đáng ghi nhận nữa là, lối xây dựng nhân vật khác trước, đa diện, không còn một chiều thường thấy trong các tác phẩm viết về chiến tranh trước đây; cách tiếp cận, phản ánh hiện thực đa chiều, sâu sắc, phức tạp, thể hiện được “cái gân guốc khỏe khoắn và không đơn giản của cõi nhân gian mà mỗi con người đang dấn thân”. Đỗ Thu Thủy cũng rất tinh tế với nhận xét: “Ở Bến đò xưa lặng lẽ, Xuân Đức nhìn sâu nhìn kỹ vào từng số phận để đi vào cái thế giới tận cùng thẳm sâu của con người tưởng như hoàn toàn bị tiêu diệt bởi cái dữ dội khốc liệt đầy nghiệt ngã của bối cảnh chiến tranh”. Nguyễn Chí Hoan đánh giá cao về hình thức kể chuyện của tác phẩm được nhà văn xây dựng rất công phu, lớp lang, điển hình, mỗi nhân vật có mỗi tính cách khác nhau nên khó trộn lẫn. Đặc biệt là, nhân vật “hồn ma” dù cách dẫn dắt không mới, nhưng vì đặt trong vị thế của cuốn tiểu thuyết này lại mang tính biểu tượng, tạo được hiệu ứng thẩm mỹ cao. Thế giới tâm linh vì thế được tác giả vận dụng một cách có hiệu quả, trở thành sợi dây nối kết giữa hiện tại và quá khứ, đan cài bởi sự bị thương nhưng lại không bi lụy. Đây chính là một cách nhìn khác về chiến tranh của tác giả. Bởi “chiến tranh làm thay đổi con người ta, có người sẽ cứng cáp trưởng thành, có người bị tha hóa...
Tác phẩm nói về chiến tranh, không có bom đạn mà vẫn thấy chiến tranh” (Hiền Nguyền). Một sự đặc biệt đáng lưu tâm, một điều kỳ diệu duy chỉ có nhà văn Xuân Đức, đó là cùng một đề tài, cùng một mảnh đất, cùng một thời điểm lịch sử, cùng một đơn vị, cùng với các sự kiện chính,... đã được khai thác, đã được thành công ở Cửa gió. Nay trở lại trong Bến đò xưa lặng lẽ vẫn đem lại cho độc giả một “hương vị” mới, vẫn chứng tỏ được ngòi bút tiểu thuyết đầy kinh nghiệm, vẫn sung mãn với vốn sống, vốn hiểu biết, vẫn dày dạn trong “trường văn trận bút”. Như vậy bộ ba Cửa gió, Người không mang họ, Bến đò xưa lặng lẽ cùng với các tiểu thuyết khác, nhà văn Xuân Đức đã tạo nên ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả, khẳng định được tài năng, phong cách riêng của mình.
Ngoài số lượng tiểu thuyết và kịch bản sân khấu đồ sộ, có tiếng vang lớn, tạo nên tên tuổi, trở thành tiểu thuyết gia, nhà viết kịch, biên kịch lừng danh, Xuân Đức còn sáng tác cả trường ca, thơ và tản văn. Hơn năm mươi năm lao động “chữ” của nhà văn Xuân Đức là một sự nỗ lực miệt mài, bền bỉ, không mỏi mệt, nghiêm túc của một bút lực sung mãn, của một sức sáng tạo dồi dào đã sáng tác một khối lượng tác phẩm đồ sộ, có giá trị ở tất cả các thể loại. Có những đóng góp lớn, góp phần làm thay đổi tiến trình phát triển, diện mạo văn học cũng như văn xuôi Việt Nam đương đại nói riêng bề thế hơn, phong phú hơn, hiện đại hơn. Những thành quả Xuân Đức có được, đã khẳng định tài năng của một cây bút tài hoa, rất xứng đáng được đứng vào tốp các nhà văn tiêu biểu Việt Nam sau 1975, cũng như rất xứng tầm khi nhận được Giải thưởng Nhà nước chuyên ngành Văn học năm 2007.
(Nguồn: Báo Quảng Trị)
